مولوی

رضا بیات

در این یادداشت، به نوع برخورد مولوی با اهل بیت علیهمالسلام و خصوصا مقولۀ عزاداری می‏پردازیم. مولوی قطعاً سنی است و در جای‌جای مثنوی شیعیان را سرزنش می‏کند. اما این همۀ حرف نیست. او مثل همۀ شاعران سنی مذهب ایرانی، اهل بیت پیامبر و خصوصاً علی بن‌ابی‌طالب را عمیقاً دوست دارد و مدایح مشهوری برای آن حضرت دارد؛ به عنوان مثال داستان جنگ خندقی که مولوی به نظم درآورده است از مشهورترین مدایح مولا در زبان فارسی محسوب می‏شود. او سیدالشهداء علیه‌السلام را هم دوست می‏دارد و حتی دشمنان اهل بیت را دیو و غول می‏نامد:

تا چه کین دارند دایم دیو و غول

چون یزید و شِمر با آلِ رسول؟

اما با این حال عزاداری شیعیان در عاشورا را می‏نکوهد! با مراجعه به ابیات 777 تا 805 دفتر ششم مثنوی می‏یابیم که مولوی نه با امام حسین علیه‌السلام مشکلی دارد و نه با یاد ایشان؛ حرف او این است که باید عمیق به قضیه نگاه کرد و در بند ظواهر داستان نماند؛ باید از عاشورا چیزی آموخت نه‏ این که فقط به سر و صورت زد. بدیهی است که نمی‏توان توقع داشت همۀ سخنان یک شاعر سنی مذهب با اعتقادت مخاطبان شیعه سازگار باشد و نمی‏توان منکر شد که برخی موضع‌گیری‏های مولوی، با باور‏های شیعه اختلاف اساسی دارد؛ اما به هر روی، او از زاویۀ دید خود، دوستدار و مدافع امام حسین علیه‌السلام است.

غزلی که در ادامه می‏آید، یک برداشت عرفانی تمام عیار از واقعۀ کربلاست. مولوی –همان طور که خود در بیت هفتم می‏گوید- ماجرا را در عمقی می‏بیند که کل عالم در برابر آن چنان کف روی آب است و پیداست که کف، بهره‏ای از گوهر‏های عمق دریا ندارد. شاعر تلاش می‏کند به سمت آن فهم عمیق حرکت کند. لذا ظواهر و مشخصات ابتدایی واقعه مثل کیفیت جنگ، علت جنگ و... را ر‏ها می‏کند و فقط به مفاهیم باطنی واقعه می‏پردازد. سپاه دشمن هم که از ظواهرند و باطن عمیقی ندارند، در این شعر دیده نمی‏شوند. آنچه در این سطح اهمیت دارد رابطۀ باطنی و معنوی شهیدان با خداست نه ظاهر آنها؛ شاید از همین جهت است که نام شهیدان هم مطرح نمی‏شود؛ حتی نام خود سیدالشهداء علیه‌السلام.

کجایید ای شهیدان خدایی

بلاجویان دشت کربلایی؟

کجایید ای سبک‌روحان عاشق

پرنده‌تر ز مرغان هوایی؟

کجایید ای شهان آسمانی

بدانسته فلک را درگشایی؟

کجایید ای ز جان و جا رهیده؟

کسی مر عقل را گوید: کجایی؟!

کجایید ای در زندان شکسته،

بداده وام‌داران را رهایی؟

کجایید ای در مخزن گشاده؟

کجایید ای نوای بی‌نوایی؟

در آن بحرید کاین عالم کف اوست

زمانی بیش دارید آشنایی

کف دریاست صورت‌های عالم

ز کف بگذر اگر اهل صفایی

دلم کف کرد کاین نقش سخن شد

بِهِل نقش و به دل رو گر ز مایی

برآ ای شمس تبریزی ز مشرق

که اصلِ اصلِ اصلِ هر ضیایی